Өбүгэлэрбин утумнаан.

Мин хатыҥ чараҥнардаах Чурапчы оройуонугар Мырылаҕа 1954 сыллааха төрөөбүтүм. Ойор-тэбэр оҕо сааһым хоһооҥҥо хоһуллубут Тэйэр хайа тэллэҕэр, ырыаҕа ылламмыт Амма өрүс кытылыгар ааспыта.

Аҕам Дьячковскай Николай Петрович Төлөйтөн төрүттээх, оруйуоҥҥа бастакы тракторист буолан сэриигэ ыытыллыбат “бронь” бэриллэн, оһорбо сири туһаҕа таһаарар үлэҕэ Мырылаҕа ыыппыттар. Ийэм Елена Николаевна Наумова Мырыла Дьардьырыгар төрөөбүт. Эбэбинэн төрдүлэрэ Болтоҥо Саввиннар – Чоочоолоптор буолаллар. Ийэм 7 кылаас үөрэхтээх, холкуос кассира. Аҕабынаан сэрии кэнниттэн 1946 сыллаахха холбоспуттар, бииргэ төрөөбүт төрдүө этибит, билигин балтыбынаан иккиэбит. Балтым Ефремова Екатерина Николаевна Хаҥалас Тиит-Арыытыгар дьиэ кэргэнинээн олорор. Тиит- Арыы орто оскуолатыгар ырыа учууталынан үлэлиир, культура туйгуна, тойуксут, олоҥхо туруорааччы.

Аҕабыт сахаҕа бөдөҥ-садаҥ киһи этэ, бытаан курдук да үлэни бүтэрбитэ, оҥорбута баар буолааччы, санаата кэллэҕинэ кыратык кигинэйэн ыллыы – туойа сылдьааччы. Урууларга, дьон үөрүүтүгэр алгыстааччы, тойуктуура, оһуохай таһаарара. Куолаһа симик эрээри, уһуннук ыллаатаҕын аайы куолаһа чөллөрүйэн иһэрэ. Дэгиттэр талааннаах уус, тугу барытын сатыыра, мас, тимир ууһунан биллэрэ. Сүбэлэттэрэ, оҥотторо тимири иһэрдиигэ элбэх киһи кэлэрэ. Кыра сырыттахпытына хомус оҥортообута, дьиэбит иһигэр сатаабатарбыт да тардан талырҕатарбыт. Ийэм, аҕам иккиэн хомуска оонньууллара сыыйа тардыыны, норуот ырыаларын, оһуохайы хомуһунан тыаһатарга үөрэппиттэрэ. Аҕабын кытта окко-маска кыра эрдэхпиттэн сылдьарым, онно араас үһүйээннэри кэпсиирэ, киҥинэйэн кылыһахтаан ыллыыра. Кэнники тэҥҥэ үтүктэн ыллыыр буолбутум, онтон үөрэммитим.

Оскуолаҕа бастакы кылаастан ыллыырым. Кэнсиэргэ, фестивалльарга кыттарым, кэлин оһуохай таһаарар буолбутум. Элбэх махтал сурук, грамота ылан үөрэрим. 1971 сыллаахха Хатылы орто оскуолатын бүтэрэн куоракка үөрэххэ туттарса киирбитим. Таайбар Саввин Виктор Афанасьевичтаахха олорбутум. Таайым сытыары- сымнаҕас, аҕыйах саҥалаах киһи этэ, Саха театырыгар артыыстыыра. Дьиэтигэр куруук оруолун бэлэмнэнэрин истэрим, манна мин элбэххэ үөрэммитим: кылыһах арааһыгар, туттууга – хаптыыга, сыанаҕа бэйэни көрдөрүүгэ, дьоҥҥо тириэрдэргэ. Киэһээ аайы театырга илдьэ бараллара. Кыһыл ойууну, Түптүр Хараны (Күкүр уус), Күһэҥэйи (Ньургуһун уонна Лоокуут) оруолларын таайым оонньуура. Наһаа долгуйан, сороҕор ытаан, сороҕор тэҥҥэ ыллаһан көрөрүм. Таайым кыра кыыһа, эдьиийим Саргылаана балерина этэ, балеттарга илдьэ барара. “Баядерка”, “Барышня и хулиган”, “Чурумчуку” курдук улахан балеттары көрөн тутум үрдүүрүм, астынарым. Аймахтарбынан испэр киэн туттарым. Бу барыта тыа кыыһын хараҕын аспыта, олохпор улахан оруоллаах буолбутун кэлин өйдөөбүтүм.

1974 сыллаахха киномеханик идэтин ылан Нам Хатырыгар анаммыытым. Эһиилигэ кулуупка худуруугунан киирбитим, дьэ онно ырыа-тойук ортотугар түспүтүм. Ыччаттары көҕүлээн агит бригадаларга, гастуруолга сылдьарбыт. Кэнсиэр, фестиваль ньиргийэн олороро. Дьон көхтөөх бөҕөлөрө этилэр. Кулууп күнүстэри, киэһээлэри толору киһи буолара, репетиция, саҥа ырыа үөрэтии, хорга мустуу. Бу сыл Петрдыын ыал буолбуппут.

1976 сыл сайын Хатырык детсадын сэбиэдиссэйэ Слепцова Ирина Антоновна “сайын икки ый миигин солбуй” – диэн ынырбытыгар үлэлии киирбитим уонна устунан сөбүлээн иккис үөрэхпэр педучилищаҕа кэтэхтэн үөрэнэн “Иитээччи” идэтин ылан 14 сыл үлэлээбитим. Ол сылларга саха тыына киирэн эрэр кэмэ этэ. Сахалыы сиэри-туому, үгэһи, тойугу, оһуохайы оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго үөрэтии саҕаламмыта. Детсаппыт иһигэр хос ылан, иһин балаҕан оҥорон, сахалыы тэрили хомуйан, талах олоппостору оҥотторон ситэрбиппит. Онно барытыгар тарбаҕар талааннах иитээччибит Винокурова Марта Николаевна түүннэри-күнүстэри уруһуйдаан, оһуордаан, ойуулаан, сыралаһан, оройуоҥҥа биир үчүгэй сахалыы көрүҥнээх балаҕаны оҥорон холобур буолбута. Оскуола иннинээҕи саастаах оҕолор, саха быһыытынан иитиллэллэригэр, сайдалларыгар улахан олук уурбута диэн Марта Николаевнаҕа махталым улахан. Бу балаҕаммытыгар тойук, оһуохай дуорайара, хабылык-хаамыска оонньонон, көр-нар бөҕө буолара, ардыгар чуумпуран сахалыы иис көрүҥүн үөрэтэн бооччойоллоро. Ити кэмнэргэ, оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолор уонна коллектив, фольклор фестивалльарыгар бастакы миэстэлэри ылары ситиспиппит.

Ааспыт үйэ 90 сыллара бүтүн Советскай Союз норуоттарыгар улахан суолталаах, үгүс уратылаах, уларыйыылаах сыллар буолаллара биллэр. Саха өрөсүүбүлүкэтэ суверинитеттанан бэйэтин сайдар суолун тобулар кэмэ кэлбитэ, аныгы үйэ балысхан сайдыытыгар оҕустаран олохпут алдьарыйа сыһан төрүт култуурабытын саҥалыыттан сааһылыыр, сиэр-туом, итэҕэл, ытык өйдөбүллэр үрэллэн эрэллэрин саҥалыы таҥар күннэр-дьыллар саҕаламмыттара. Манна үөрэхтээһин салаатыгар Егор Петрович Жирков көҕүлээһининэн национальнай кэнсиэпсийэ киириитэ элбэх уларытыыны киллэрбитэ. Оччолорго оскуола директорын үөрэх чааһыгар солбуйааччы Лугинов Софрон Семенович кэнсиэпсийэни таба өйдөөн: “бары өттүнэн талааннааххын, оскуолаҕа киирэн фольклор куруһуогун салай”- диэн ыҥырбыта.

1992-1997 сс. Хатырык орто оскуолатыгар үлэлии киирэн, инники көлүөнэбит сайдар биир саҥа үктэлин түстээчитинэн буолбуппунан киэн тутта саныыбын. Фольклорнай куруһуокка дьарыктаммыт оҕолорум, ол кэмнэрин үтүө тылынан ахталлара миэхэ туохтааҕар да күндү. Хомуска оонньоон, норуот ырыаларын толорон, саха үгэстэрин тилиннэрэр, сиэри-туому көрдөрөр үгүс тэрээһиннэргэ кыттыбыт оҕолор бэйэлэрин төрүт культураларын умнуллубаттык хатаабыттара саарбаҕа суох. Сыралаах үлэм түмүктэрэ оскуола бу кэмнэргэ фольклорнай фестивалльарга бириистээх миэстэҕэ тиксиитэ, аан дойду араас муннуктарыттан кэлбит эҥин элбэх делегациялар сөхпүт-махтайбыт түгэннэрэ буолаллар. Салайбыт хомус ансаамбылым оҕолоро өрөспүүбүлүкэтээҕи Лука Трунин аатынан хомусчуттар күрэхтэригэр, Тааттааҕа баран ситиһиилээхтик кыттан кэлбиттэрэ. Бу ис дууһабын, кыахпын биэрэн туран үлэлээбит кэмнэрим сыанабылынан Саха өрөспүүбүлүкэтин Үөрэҕириитин министиэристибэтин бочуотунай грамотатын 1995 сыллаахха ылбытым буолар.

Хатырыкка олохсуйуохпуттан үгүс сыллар тухары саха фольклорун тэнитээччи, кыттааччы буолан кэллим. Ити сылларга кулуупка худуруугунан үлэлээбит. Кондратьева Татьяна Афанасьевна тэрийбит тойук ансаамбылыгар сылдьыбытым, ыһыахтар аһыллыыларыгар тойуктаан, дьон тоҕуоруспут сирдэригэр оһуохай таһааран дуоһуйар буолбутум.

Туох барыта иитии-үөрэтии дьиэ кэргэнтэн саҕаланар эбит диэн санааттан салайтаран, дьиэ кэргэним иһигэр фольклорнай ансаамбыл тэрийэргэ туруммутум. Кэргэним Петр Алексеевич эдэр сааһыттан художественнай самодеятельноска актыыбынай кыттыылааҕа буолан, ылына охсон, оҕолорбутун үөрэтэн барбыппыт. Дьиэбит иһэ ырыа-тойук, хомус тыаһынан туолбута, сахалыы таҥас тэриммиппит, дьиэ кэргэн бары бэһиэн, оҕолорум Лена, Петя, 4 саастаах Машенькам сахалыы ыллаан, тойуктаан, хомуска оонньоон көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылбыппыт. Улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ дьиэ кэргэн күрэҕэр лауреат буолбуппут. Өрөспүүбүлүкэ араас улуустарынан гастролга сылдьан, онтон санаа атастаһарбыт. Араас таһымнаах тэрээһиннэргэ сылдьарбыт, киэргэтэрбит. Саамай улахан ситиһиибитинэн 1991 сыллаахха, Саха сиригэр аан бастаан ыытыллыбыт Аан дойдутааҕы варган музыка конгреһыгар кыттан дипломант аатын ылбыппыт буолар.

1997-2018 сылларга Хатырык олохтоох дьаһалтатыгар баһылык солбуйааччытынан 7 сыл, кэлин социальнай үлэҕэ кылаабынай специалистыыр кэммэр, нэһилиэк общественнай түмсүүлэрин тэрийэн, түмэн, салайан улууска, нэһилиэккэ ыытыллар кыра да улахан да араас көрүҥнээх тэрээһиннэр үрдүк таһымнҥа баралларыгар кыттыһыннаран, тэҥҥэ үлэлэһэллэрин ситиспитим. Кулууп ыытар  үлэлэригэр көмө-тирэх буоларым.

Өр сыллаах үлэм көрдөрүүтүнэн, кэтээн көрүүбүнэн саха оҕото, киһитэ сатаабатаҕа суох, бэйэтин өйүнэн – санаатынан сиэри-туому үгэһи тутуһан, тылынан-өһүнэн, диҥнээх Саха буоларын ылынар киһи олоххо тардыһыылаах, бигэ тирэхтээхтээх, дьиэ кэргэнигэр эппиэтинэстээх, дойдутугар бэриниилээх буолар эбит диэн түмүктүүбүн.

Үүнэр көлүөнэҕэ, кэнчээри ыччакка мин “Сахабын” диэн, атын омуктары кытта тэҥҥэ бэйэтин омугун өрө тутан сиэрдээхтик, олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылыырыгар, сайда-үүнэ турарыгар баҕарабын.

Мария Николаевна Заровняева

Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай сулууспа туйгуна,

Хатырык нэһилиэгин ытык киһитэ.

Сэтинньи 11 күнэ 2020 с.